Veštice

Napisao/la Maurizio Balzano.

Uporedna folkloristička analiza predanja o vešticama u kontekstu italijanske i srpske narodne kulture.

Počev od druge polovine 19. veka, motiv veštica i opisi njihovih noćnih sastanaka bili su predmet interesovanja ne samo folklorista, već i antropologa i istoriografa. Prema Ginzburgu, u osnovi ovog interesovanja leže feminizam, ponovno otkriće kultura uništenih kapitalizmom i, uopšteno govoreći, veoma rasprostranjena težnja da se ispitaju marginalne ili neprivilegovane grupe, kao što su seljaci ili žene. Ginzburg navodi da se ideja dijaboličnog veštičarenja, sa svim njegovim ritualima, utvrđivala od polovine trinaestog veka do polovine petnaestog veka, zahvaljujući radu inkvizitora i teologa, i da se lagano širila čitavom Evropom putem spisa, propovedi i umetničkih prikazanija.

Reč je o sporom i progresivnom menjanju drevnih narodnih verovanja, pod nesvesnim pritiskom inkvizitora, koja su se naposletku kristalisala u već postojeći model „vrzinog kola”. Sledeći ovu tvrdnju mogli bismo da zaključimo da su predanja o vešticama vezana isključivo za područja koja su u doba inkvizicije bila u nadležnosti katoličke crkve. Ipak primećujemo da ni na jednoj evropskoj teritoriji nema takvog obilja imena za veštice kao u Srbiji: vešterka, ordulja, morna, brina, brkača, dlakulja, konjobarka, srkača, potkovanica, metlokrilka, kamenica, krstača, rogulja. Pored toga, na području Srbije bio je prisutan i fenomen lova na veštice, koji je bio spontane i narodske prirode, uprkos tome što su institucije i crkva stale u zaštitu žena optuženih za veštičarenje. Dakle, jasno je da samo uticaj katoličke crkve nije dovoljan da objasni postojanje predanja o vešticama na različitim područjima Evrope.

 

Prema Mek Dermotu obličje zmije, odnosno zmaja, poklapa se sa grčko-rimskom mitološkom figurom lamije, koja je u Bugara izgledala poput guštera i imala je moć da zaustavlja protok vode i donosi suše, zbog čega je bila u stalnom sukobu sa svetim Ilijom, tj. Perunom ili božanstvom vatre, odnosno, prema Ivanovu i Toporovu, bogom gromovnikom u okviru praindoevropskog mita. U grčkoj mitologiji Lamija je bila libijska devojka koju je voleo Zevs. Nakon što ju je Hera učinila ludom, ubila je sopstvenu decu, i usled užasa ovog čina, pridobila je izgled čudovišta. Stoga su u narodnim verovanjima Grka i Rimljana lamije bile ženski demoni koji su, prema Filostratu, običavale da se hrane isključivo ljudskim mesom, dečijom krvlju i mladima. Pretvarale su se u mnoštvo različitih oblika: u životinje, biljke i stene. Često su putnici nailazili na njih i mogli su ih oterati samo grubim rečima. U Filostratovom Životu Apolonija iz Tijane pripoveda se kako je filozof razobličio lamiju u koju se jedan njegov prijatelj zaljubio. Tokom svečane trpeze na dan svadbe žustro ju je grdio, tako da su sve njene sluge, pozlaćene posude i skup nameštaj nestali, a ona je bila primorana da prizna da je lamija. Priča Apolonija iz Tijane i Filostratov opis veoma sliče figuri veštice u Evropi poznog srednjeg veka. Prosvetitelj Đirolamo Tartaroti objavio je 1749. godine traktat pod imenom O noćnom skupu lamija (Del congresso notturno delle lammie), u kojem, pored toga što razbija mit o noćnim susretima veštica, objašnjava da verovanje u veštice vuče poreklo od verovanja u grčko-rimske lamije.
U zaleđu Kampanije, 70 km severoistočno od Napulja, nalazi se drevni grad Benevento, poznat u celoj Italiji kao la città delle streghe – „grad veštica”. Po mnogim predanjima celog poluostrva, sve su se veštice sveta skupljale u Beneventu, pod slavnim orahom. Po svedočenjima žena optuženih za veštičarenje, pre leta na ovakvu vrstu skupova izgovarale su se sledeće magične reči: Unguento, unguento, mandame alla noce de Benevento, supra acqua et supra vento et supra ad omne maltempo (Masti, masti, vodi me do oraha u Beneventu, iznad vode, iznad vetra, iznad svakog nevremena).
Asocijacija između veštica i oraha jako je prisutna i u usmenoj tradiciji južnoslovenskih naroda. Karadžić kaže da se u Sremu pripoveda da se onamo vještice skupljaju više sela Molovina, na nekakvom orahu, a u Hrvatskoj da se skupljaju na Kletu. Pamučina navodi pripovetku zabeleženu u Hercegovini u kojoj se kaže da se žena, pre leta na skup, namaže nekakvom crnom mašću govoreći: Ni iznad puta, ni ispod puta, ni o kam, ni o drvo, no u uprav putem u Vidovo Polje, pod orah! ili U Pulju, pod orah! Mislilo se da veštice, pošto se skupe na raskršću, doleću na orah ili crni dud u obličju slepih miševa. Ako bi se neko penjao na drvo kada su one tamo, došao bi u opasnost da mu veštice pojedu srce.
Drugi element koji je prisutan u predanjima o vešticama iz oba narodna ambijenta jeste mast kojom se žene namažu pre leta. U južnoslovenskim predanjima se pripoveda da, pre nego što pođe na sastanak, veštica se namaže kakvom mašću ispod pazuha, ispod kolena, ili inače po telu. U Hercegovini, navodi Bratić, vještica ima neki lončić, sa nekom vodom, s kojom se maže prije nego li pođe da koga pritisne. Tijelo joj ostane spavajući, a ide samo sjen, ali kome Bog pomože te je uhvati, može je i po sjenu poznati i s njom se razgovarati.
U vezi sa svedočenjima na sudovima inkvizicije, u kojima žene uvek kažu da su letele na sastanke „dušom” (in spirito) a ne „telom”, Ginzburg potvrđuje da se to može tumačiti na dva načina: ili da su veštice i vešci bili ljudi bolesni od epilepsije, kao i histerije ili drugih mentalnih bolesti, ili da su nestanci svesti i halucinacije koje oni spominju prouzrokovani efektima masti sastavljenih od uspavljujućih ili narkotičnih supstancija. Ova hipoteza je podržana činjenicom da su se u nekadašnjoj narodnoj medicini koristile biljke kao sto su velebilje, mandragora, tatula i bunika, koje mogu uzrokovati halucinacije. U južnoslovenskom ambijentu, prema jednom verovanju koje je zabeleženo u Gorskom vijencu, do masti se upravo dolazilo kuvanjem određenih trava: Mi imamo jednu travu za to / pa tu travu u lonac svarimo / iz lonca se redom namažemo / iza toga budemo vještice. Uostalom, tema letenja veštica „dušom” (to jest u životinjskoj formi) bitna je u južnoslovenskim verovanjima. Po Karadžićevom Srpskom rječniku, pod leksemom vještica, veštica je žena koja po pripovijetaka narodnih ima u sebi nekakav đavolski duh, koji u snu izađe iz nje i stvori se u leptira, kokoš ili u ćurku.
Iz priloženog se može videti kako je figura veštice u folkloru italijanskog podneblja, a posebno na jugu, usko vezana za borbu katoličke crkve protiv paganskih kultova u ruralnim predelima tokom poznog srednjeg veka. Katolička crkva nije uspevala da hristijanizuje određene paganske kultove koji su bili duboko ukorenjeni i nepomirljivi sa katoličkom teologijom, te ih je zato demonizovala. Usled toga što je pučka kultura poprimala učene, tačnije, eklezijastičke uticaje, isti taj proces demonizacije paganskih elemenata zahvatio je i sam narod. Kao posledica nastala su i razvijala su se brojna predanja o vešticama.
Upoređujući legende italijanskog i južnoslovenskih naroda možemo izdvojiti određene zajedničke elemente koji postoje nezavisno od kulturnog uticaja katoličke crkve (kao što je to slučaj sa orahom, upotrebom masti, letovima na skup i metamorfozom), i stoga da naslutimo zajedničko poreklo verovanja koje se nalazi u osnovi predanja o vešticama. Radi se o mitološko-ritualnoj podlozi koja je zajednička obema regijama i koja je potom postala delom srednjovekovnog verovanja u veštice.

Mauricio Balcano